Artykuły

Ruch, jak go opisać i jak postrzegać w uporządkowany sposób? Czyli rzut oka na SPIFFER​

W Metodzie Feldenkraisa zwracamy uwagę na wiele aspektów ruchu czy też bezruchu. Leżąc na podłodze w trakcie lekcji, słychać wiele razy uwagi typu, „…poczuj kontakt tej części ciała z podłożem, poczuj gdzie ten ruch się rozpoczyna, wsłuchaj się w swój oddech, zwróć uwagę jakie jest echo tego ruchu w innych częściach ciała, zaobserwuj czy ten ruch jest płynny, porównaj ciężar po prawej i po lewej stronie ciała, czy możesz zrobić ten ruch z mniejszym wysiłkiem….” i tak dalej, można jeszcze długo.

Uwagi takie sprawiają, że nadajemy konkretny wymiar naszemu doświadczeniu, w pewnym sensie oswajamy się z własnym doświadczeniem.

Wiele razy, zwłaszcza ci, którzy stawiają pierwsze świadome kroki na ścieżce świadomej pracy nad świadomością ciała i siebie w ogóle, są zagubieni w tym co czują, tym co, jak to określają „powinni” czuć. Często pojawiają się myśli, że może to co czują to jest coś zupełnie innego niż to co „powinni”, a może to co czują jest „niewłaściwe”….? Tak na marginesie to nie ma tego co „powinno” się czuć, to co czujemy to czujemy i to jest właśnie nasze własne doświadczenie i nikomu nic do tego. To fascynujące, intrygujące czasem też niepokojące jak często mamy tak mały dostęp do podstawowych narzędzi pozwalających nam uporządkować nasze doświadczenie. A przecież wszyscy dysponujemy zmysłami, które stale dostarczają nam informacji o tym gdzie jesteśmy, w jakim stanie jest nasze ciało. Trochę tak jak, będąc w obcym mieście rozglądamy się za znakami, które pokażą gdzie jesteśmy. Zadając konkretne pytania związane z kategoriami niżej opisanymi łatwiej nam uporządkować nasze doświadczenie. W czasie lekcji instalujemy lub też uaktywniamy w sobie narzędzia dostarczające nam informacji o stanie naszego ciała nadając, jak już wspomniałem konkretny wymiar naszemu doświadczeniu. Jednocześnie a może przede wszystkim, kategorie te jak i pytania z nimi związane (pamiętając, że różne pytania dostarczają różnych odpowiedzi) służą do obserwacji i analizy ruchu. Ostatecznie też odpowiedzi na te pytania mogą być punktem wyjścia do zmiany i usprawnienia naszego funkcjonowania. Tyle w kwestii wstępnej.

Oto zarys uporządkowanego sposobu obserwowania i opisywania ruchu. Takiego zadania uporządkowanego przedstawienia narzędzi opisujących ruch podjął się między innymi Larry Goldfarb jeden z trenerów Metody Feldenkraisa. Oczywiście jego obserwacje nawiązują do wcześniejszych badań i obserwacji. I tak, system ten, poza obserwacjami samego Moshe Feldenkraisa opiera się w dużej mierze na analizie ruchu według Labana, tancerza i teoretyka ruchu. Larry nazwał swój system analizy i obserwacji ruchu SPIFFER. Od pierwszych liter kategorii, które uwzględnił. Kto wie, może nazwał te kategorie właśnie tak, żeby nazwa nawiązywała do słowa „spiffy” znaczącego „śliczny” (mam na myśli system).

Sequence – sekwencja, kolejność ruchu poszczególnych części ciała.
Path – ścieżka, tor ruchu poszczególnych części ciała w przestrzeni.
Initiation – początek, inicjacja, miejsce, w którym ruch się rozpoczyna oraz to, która część porusza się jako pierwsza.
Foundation – fundament, podstawa, kontakt z podłożem, oparcie na podłożu w ruchu lub bezruchu.
Flow – przepływ, opisuje między innymi płynność ruchu.
Effort – wysiłek, z jakim wykonujemy ruch, odnosi się bezpośrednio do koordynacji ruchu.
Respiration – oddech, jak i kiedy oddychamy w ruchu.

A oto bliższe spojrzenie na każdą z tych kategorii.

Sekwencja

Opisuje kinematyczny łańcuch wydarzeń, to jak ruch przebiega poprzez szkielet, coś jak domino efekt. Z mechanicznego punktu widzenia mięśnie pociągają kości, które z kolei naciskają na siebie nawzajem oraz na podpierającą powierzchnię, generując siłę poruszającą szkieletem. Obserwujemy tu, gdzie po rozpoczęciu, ruch się rozprzestrzenia. Przyglądamy się konkretnym stawom, gdzie występuje ruch i to jak ruch w poszczególnych stawach przyczynia się lub składa się na cały wzorzec ruchowy. Gdy „kaskada” ruchu jest zatrzymana, zablokowana wtedy siła jest skierowana raczej do stawu niż przechodzi poprzez staw na dalsze części łańcucha kinematycznego. Często powoduje to przeciążenie stawu.

Siła może być przekazywana poprzez staw w różny sposób:

  • przez kompresję czyli popychanie poprzez kości,
  • przez naciągnięcie czyli poprzez ciągnięcie za więzadła – rozciąganie stawu,
  • przez skręt w stawach poprzez więzadła.

Pytania, które pomagają sprecyzować tę kategorię to np.:

  • Co się dzieje w szkielecie, gdy osoba wykonuje dany ruch?
  • Gdzie się osoba porusza, a które miejsca pozostają nieruchome?
  • Ruch której kości, w którym stawie?
  • Czy wszystkie możliwe (dla danego ruchu) stawy są zaangażowane w ruchu?
  • Czy siła przechodzi poprzez cały łańcuch kinematyczny czy też zatrzymuje się gdzieś po drodze?
Tor ruchu

Ruch odbywa się w trójwymiarowej przestrzeni, zatem można go opisać odwołując się do tego gdzie, w jakim kierunku osoba się porusza w przestrzeni. Jakim torem się przemieszcza, jaka jest przestrzenna intencja ruchu. To tak, jakby obserwator patrzył na wektor, strzałkę wskazującą kierunek ruchu w przestrzeni. Gdy połączymy dwa przeciwne kierunki tworzymy oś lub wymiar ruchu, gdy połączymy dwa wymiary tworzymy płaszczyznę. Ruch w przestrzeni opisujemy przy pomocy trzech płaszczyzn.

Płaszczyzna
  • strzałkowa, coś jak koło z boku – płaszczyzna dzieląca ciało na prawą i lewą stronę
  • czołowa, coś jak drzwi przed nami – płaszczyzna dzieląca ciało na przód i tył
  • poprzeczna, coś jak powierzchnia stołu – płaszczyzna dzieląca ciało na górę i dół

Ruch może odbywać jedno lub wielowymiarowo

  • jednowymiarowo czyli ruch po linii prostej
  • dwuwymiarowo czyli ruch po linii krzywej (łuku)
  • trójwymiarowo czyli ruch spiralny

Tor ruchu odnosi się do konkretnej części ciała, sprecyzowanej przez obserwatora, (którym może być sam poruszający się). Tor ruchu dotyczy przestrzennej intencji ruchu, czyli tego, w jakim (konkretnie – tym a nie innym) kierunku w przestrzeni zmierza poruszający się. Wektory ruchu mogą być spójne, kierować się w tym samym kierunku w przestrzeni lub też być niespójne, czyli wektory mogą się przecinać.

Pytania pomagające sprecyzować tę kategorię:

  • Obserwuj część szkieletu, w jakim kierunku w przestrzeni się przemieszcza?
  • Jeśli przyłożyć do tego miejsca strzałkę, to gdzie była by skierowana?
  • Jaki ślad w przestrzeni zostawi ten punkt?
  • Czy każda część podąża w tym samym kierunku, czy tory poszczególnych części są spójne czy też nie?
Początek

To, gdzie i jak ktoś rozpoczyna ruch może być wskazówką do tego jakie wyobrażenie na temat tego ruchu ma osoba i z tego też wyobrażenia wywodzi się ten ruch – działanie. Ten sam ruch może rozpocząć się z wielu różnych miejsc. Opierając się na Sheringtonie, który twierdzi, że mózg myśli o ruchu a nie o mięśniu (dlatego w MF opisujemy ruch a nie to jaki mięsień napiąć czy rozluźnić), obserwujemy jaka część osoby rozpoczyna ruch, bardziej niż jaki mięsień napina się jako pierwszy, choć to też często jest cenną wskazówką pomagającą opisać swoje przyzwyczajenia ruchowe, czy też rozpoznać asymetrię być może przyczyniającą się do zaburzenia funkcji. Ruch może rozpoczynać się w jednym miejscu lub kilku jednocześnie. Rozróżniamy inicjowanie ruchu proksymalne (bliższe środka ciała) i dystalne (dalsze od środka ciała). Z punktu widzenia MF i sztuk walki ruch rozpoczęty proksymalnie jest uważany za bardziej wydajny, ponieważ w okolicy środka ciała czyli miednicy przyczepiają się najsilniejsze mięśnie ciała. Oczywiście, głównie dotyczy to ruchów całego ciała, w precyzyjnych i drobnych ruchach np. rąk środek ciała powinien oferować stabilne oparcie dla tego ruchu. Gdy przyglądamy się początkowi ruchu, obserwujemy również czy osoba musi wykonać ruchy przygotowujące do wykonania właściwego ruchu. Minimalna ilość ruchów przygotowujących jest uważana za jedno z kryteriów optymalnego ruchu (o czym później).

Pytania pomagające sprecyzować tę kategorię:

  • Gdzie rozpoczyna się ruch?
  • Czy w jednym czy w kilku miejscach jednocześnie?
  • Czy zanim rozpocznie się ruch obserwujesz jakieś ruchy przygotowujące?
  • Czy ruch rozpoczyna się proksymalnie czy dystalnie?
Podstawa

Każdy ruch odbywa się w polu grawitacyjnym. Każdy ruch jest wynikiem nacisku na podpierającą powierzchnię w kierunku przeciwnym niż wynikający z tego ruch. Relację osoby do sił grawitacji można zrozumieć poprzez obserwację relacji (środka) ciężaru osoby do (powierzchni) podstawy. To czy środek ciężaru utrzymuje się ponad powierzchnią podstawy czy też jest wychylony poza. W tym pierwszym przypadku, pozycja jest bardziej stabilna. W tym drugim pozycja jest zawsze niestabilna i albo wymusi ruch w celu przesunięcia środka ciężaru ciała ponad powierzchnię podstawy albo spowoduje upadek. Dlatego też powierzchnia i kształt podstawy jest istotny dla utrzymania równowagi.

Podstawę można podzielić na trzy rodzaje:

  • Spoczynkowa gdzie osoba jest podparta w stabilnej i stałej (nieruchomej) pozycji.
  • Orbitalna, gdzie osoba porusza się dookoła jednej powierzchni podstawy np. wszystko co osoba może zrobić stojąc nie odrywając stóp od podłoża.
  • Ruchoma gdzie osoba porusza się z jednej pozycji do drugiej, zmieniając powierzchnię oparcia.

Pytania pomagające sprecyzować tę kategorię:

  • Jaka jest powierzchnia podstawy?
  • Jak środek ciężaru ciała jest rozłożony ponad powierzchnią podstawy?
  • Czy powierzchnia podstawy się zmienia?
  • Czy rozłożenie ciężaru na podłożu się zmienia w ruchu, w jakim kierunku?
Przepływ

Przepływ dotyczy jakości ruchu. Opisuje bardziej to JAK osoba się porusza niż to CO i GDZIE się porusza. Przepływ to rytm, płynność, ciągłość (lub ich brak) opisuje relację ruchu i czasu.

W odniesieniu do czasu obserwujemy czy ruch jest szybki, powolny, jednostajny, przyspieszający, zwalniający, urywany, czy płynny, rytmiczny czy też brak mu równego rytmu. Również osoba sama może sobie zadać pytanie, czy spieszy się z ruchem czy też ociąga, delektuje czy też chce to mieć z głowy. Przyglądamy się na ile osoba kontroluje ruch a na ile pozwala się ruchowi po prostu dziać.

Oczywiście to pytania, które zahaczają o inne sfery funkcjonowania człowieka niż mechanika ruchu.
Zmiana przepływu zwykle sygnalizuje miejsce, w którym pojawia się trudność lub też jej ustąpienie. Płynność ruchu jest między innymi wyznacznikiem oraz odzwierciedleniem koordynacji mięśni odpowiedzialnych za ruch.

Pytania pomagające sprecyzować tę kategorię:

  • Czy ruch jest płynny czy urywany?
  • Czy płynność jest gdzieś przerwana?
  • Czy obserwujesz – czujesz zmianę w jakości ruchu jakby w gęstości – lepkości (jakkolwiek to dziwnie może brzmieć
    w odniesieniu do ruchu, czasem to pomaga określić jakość ruchu)
    ?
  • Czy zmienia się tempo, rytm, czasowa charakterystyka ruchu?
  • Czy obserwujesz taką samą płynność, jakość ruchu poprzez całą sekwencję ruchu?
Wysiłek

Ruch potrzebuje napędu i tym napędem są mięśnie (chyba, że jest to spadanie z wysokości, wtedy napędem jest siła grawitacji). Mięśnie są wykonawcami poleceń wysyłanych z układu nerwowego. Poprzez napinanie się mięśni, zmienia się ułożenie szkieletu w przestrzeni. Każde działanie mięśnia wiąże się z odpowiednim działaniem mięśnia antagonistycznego. Ruch funkcjonalny w przestrzeni wymaga skoordynowanej pracy wielu mięśni w celu realizacji ruchu zgodnego z zamierzeniem, utrzymania równowagi czy też zapewnienia stabilności jednych części ciała by dać oparcie innym.

Napięcie mięśni dzielimy na:

  • koncentryczne, przyczepy mięśnia zbliżają się do siebie, gdy mięsień się napina,
  • ekscentryczne, przyczepy mięśnia oddalają się od siebie, gdy mięsień się napina oraz
  • izometryczne, przyczepy mięśnia nie zmieniają wzajemnego położenia gdy mięsień się napina.

Dwa mięśnie antagonistyczne (czyli funkcjonalnie odpowiedzialne za przeciwny ruch) mogą się napinać naprzemiennie lub też napinać jednocześnie. W prawidłowo funkcjonującym układzie nerwowym istnieje mechanizm rozluźniający (przestając napinać) jeden z mięśni antagonistycznych, gdy drugi jest zaangażowany w pracę, np. gdy zginam łokieć napinając mięsień dwugłowy to, mięsień trójgłowy, odpowiedzialny za wyprost w łokciu powinien się rozluźnić. Mięśnie antagonistyczne mogą też napiąć się jednocześnie np. stabilizując część ciała, choć takie napięcie zwykle obciąża bardziej stawy i na dłuższą metę jest nie korzystne dla prawidłowego funkcjonowania aparatu ruchu. W żywym organizmie zawsze jest jakieś wyjściowe lub też spoczynkowe napięcie mięśni określane terminem tonus. W dużej mierze jest on określony genetycznie i u niektórych osób jest niższy od przeciętnego, takie osoby są bardziej „wiotkie” z natury a u innych jest wyższy i takie osoby z natury są bardziej „sztywne”.
Optymalne funkcjonowanie mięśni określa się jako działanie skoordynowane czyli takie, gdy napięcie mięśni w ciele rozkłada się równomiernie i proporcjonalnie do ich przekroju poprzecznego. Czyli chodzi ogólnie o to, żeby duże mięśnie były odpowiedzialne za większą część wykonanej pracy. Zapewnia to równomierne obciążenie organizmu i zapobiega przeciążeniom stawów i mięśni. Subiektywnie z perspektywy osoby się poruszającej, poczucie wysiłku w organizmie mówi nam o tym jak ruch jest rozłożony na całe ciało. Poczucie wysiłku nie odnosi się do tego jak duże jest obciążenie tylko do tego jak skoordynowany i „zorganizowany” jest ruch w całym ciele. W codziennych czynnościach odczucie nadmiernego wysiłku czy obciążenia może być sygnałem nieprawidłowego rozłożenia wysiłku. Poczucie braku wysiłku w ruchu wypływa z dobrze skoordynowanego ruchu.

Pytania pomagające sprecyzować tę kategorię:

  • Czy środek ciała, okolica miednicy, pleców i brzucha jest częścią tego ruchu, czy uczestniczy w ruchu?
  • Czy jest jakieś miejsce, które pracuje bardziej niż jest to niezbędne dla wykonania tego ruchu?
  • Czy są jakieś mięśnie przeszkadzające w ruchu? Może ciągnące ciało w przeciwnym kierunku?
  • Czy wszystkie grupy mięśni pracują w celu osiągnięcia tego samego rezultatu?

Oczywiście często nie wiemy co robią mięśnie, więc pomocne może być poeksperymentowanie np.:

  • napnij brzuch i zobacz czy ci to pomaga,
  • napnij klatkę i przestań oddychać i zobacz jak to wpływa na ruch,
  • naciśnij piętą na podłoże (napinając określoną grupę mięśni) i zobacz czy jest ci lżej. I tak dalej.
Oddech

Zakres i rytm oddechu są kluczowe do koordynacji ruchu. Zakres łączy się z wymiarami, kierunkami, w których odbywają się ruchy oddechowe. Czy porusza się brzuch, czy klatka piersiowa, jeśli tak to czy tak samo prawa i lewa strona, przód i tył itd. Rytm określa długość wdechu i wydechu i czas pomiędzy nimi oraz jak te zależności się zmieniają wraz z ruchem. Często, na podstawie obserwacji oddechu dowiadujemy się o wysiłku czy przepływie. Mając świadomość tego, że jesteśmy zaprojektowani tak, aby oddychać w trakcie ruchu, wszelkie zaburzenia w oddechu mówią nam o nie efektywnym ruchu.

Pytania pomagające sprecyzować tę kategorię:

  • Czy oddychasz, gdy wykonujesz ten ruch?
  • Kiedy robisz wdech a kiedy wydech?
  • Czy rytm oddechu jest sprzężony z ruchem?
  • Jeśli wstrzymujesz oddech to czy na wdechu czy wydechu?

Ruch optymalny w Metodzie Feldenkraisa

Oczywiście na koniec warto przyjrzeć się czym jest ruch optymalny w świetle Metody Feldenkraisa. Często padają pytania, prowokowane zresztą często, dużą dowolnością w wykonywaniu ruchów w trakcie lekcji. Za tą dowolnością stoi jednocześnie bardzo precyzyjna struktura lekcji, której celem jest stworzenie takich warunków, w których uczeń będzie musiał skierować swoją uwagę, lub też szukać rozwiązania w konkretnym miejscu ciała, aspekcie ruchu, koordynacji itd. A wydawać by się mogło czasem, że tak naprawdę nie ma znaczenia jaki ruch robimy, jak go robimy i co z tego wynika. Oczywiście to ma znaczenie, bo jak mówił sam Feldenkrais…: ”Celem jest ciało tak skoordynowane, aby poruszało się z minimalnym wysiłkiem i maksymalną wydajnością, nie poprzez siłę mięśni ale przez zwiększoną świadomość tego jak funkcjonuje.” …czyli właśnie ruch optymalny. Przyjrzyjmy mu się z punktu widzenia (między innymi) tych kategorii, o których była mowa wcześniej. Te kategorie są narzędziami do analizowania ruchu globalnie, z punktu widzenia systemu jakim jest organizm człowieka. Pozwalają przyjrzeć się ruchowi pod względem wydajności ruchu, jak i mogą posłużyć jako pomoc w poszukiwaniu ruchu bardziej wydajnego, bezpiecznego, łatwiejszego czy po prostu „lepszego”.

Atrybuty optymalnego ruchu

Równa dystrybucja, rozłożenie ruchu

Ruch nie jest ograniczony do jednego tylko obszaru, ale rozłożony jest równomiernie na całą strukturę. Mamy tu na myśli głównie stawy, Larry wymyślił nawet taki termin „somatyczny marksizm” (każdemu po równo) czyli, że każdy element struktury ma swój udział w ruchu. Przyglądamy się takim kategoriom jak sekwencja i przepływ.

Transmisja, przełożenie

Czyli siła przechodzi raczej poprzez stawy a nie zatrzymuje się w nich. Nie ma zaburzeń przenoszenia siły ruchu przez chronicznie napięte mięśnie. Przyglądamy się takim kategoriom jak sekwencja i przepływ.

Zbieżność kierunku

Wektory ruchu poszczególnych części ciała w przestrzeni są zbieżne i zmierzają w tym samym kierunku. Jeśli są przeciwne lub się przecinają mówimy o przeciwnej motywacji. Przyglądamy się głównie takim kategoriom jak tor ruchu.

Centralny początek ruchu

Największa część szkieletu porusza się najpierw. Oczywiście musimy wziąć tu pod uwagę różnice pomiędzy ruchami całego ciała i ruchami precyzyjnymi. Przyglądamy się głównie takim kategoriom jak: inicjowanie, sekwencja.

Dynamiczna podstawa

Odpowiednia powierzchnia podpierająca pod środkiem ciężaru tak, by środek ciężkości znajdował się ponad podstawą znajdując pewne oparcie dla ruchu. Relacja nacisku ciała na podłoże jest zbieżna z kierunkiem ruchu. Przyglądamy się takim kategoriom jak podstawa, inicjowanie.

Łagodny przepływ

Ruch jest nieprzerywany i płynny. Przyglądamy się takim kategoriom jak przepływ i wysiłek.

Koordynacja ruchu

Mięśnie angażują się proporcjonalnie do swojego przekroju poprzecznego. Większe mięśnie mają większy wkład w siłę ruchu, mniejsze w kierowanie ruchu i precyzyjne wykończenie. Przyglądamy się takim kategoriom jak wysiłek, przepływ, sekwencja.

Oddech

Niewstrzymywany, płynny, dostosowujący się do wymogów sytuacji. Przyglądamy się takim kategoriom jak oddech, wysiłek, przepływ.

Odwracalność ruchu

Feldenkrais dużą uwagę zwracał na tę kategorię, mówiąc o tym, że ruch optymalny można w dowolnym momencie zatrzymać, wznowić, zmienić jego kierunek w zależności od sytuacji. Głównie brało się to z obserwacji mistrzów sztuk walki, którzy do perfekcji opanowali tę umiejętność. Larry nie zgadza się z tą kategorią nadając jej inną nazwę mianowicie „movability” czyli mobilność albo zdolność, możliwość poruszania się dowolnie. Uważał, że odwracalność po prostu jest nie możliwa w większości sytuacji życiowych ze względu na inercję. Przyglądamy się tutaj wszystkim kategoriom.

Minimalna ilość ruchów przygotowujących

Zabierając się do wykonania jakiegoś ruchu, czy jesteśmy gotowi go wykonać od razu czy musimy wykonać ileś ruchów zanim ciało będzie w pozycji gotowej do zrobienia ruchu właściwego. Z punktu widzenia ewolucji to miało ogromne znaczenie, gdy w sytuacji zagrożenia trzeba było być gotowym do działania natychmiast. Wszelkie ociąganie było narażaniem się na unicestwienie przez siły silniejsze od nas. Przyglądamy się takim kategoriom jak; początek, przepływ, sekwencja, tor, wysiłek, oddech.

Ruch zgodny z intencją

Wprawdzie Larry nie uwzględnia tej kategorii przy opisie ruchu optymalnego. Faktycznie jest to kategoria odbiegająca od innych. Zdecydowanie mniej mechaniczna. Ale jeśli chodzi o optymalne działania w życiu, to to czy nasze zachowanie, działanie idzie w kierunku zgodnym z naszym planem, intencją, zamiarem jest szalenie istotne. Zatem, nie można opisać tej kategorii używając narzędzi SPIFFER’a ale obserwując ruch warto mieć to na uwadze i obserwować czy działanie zmierza w zamierzonym kierunku. JEŚLI DZIAŁANIE NIE PRZYBLIŻA CIĘ DO TEGO CO CHCESZ OSIĄGNĄĆ TO ZMIEŃ TO CO ROBISZ. A jeśli nie, to warto przyjrzeć się motywacji, spójności działania z naszym systemem wartości i tak dalej już nie wchodząc w sfery odbiegające od czysto ruchowych czyli bardziej np. psychologiczne.

Oczywiście te atrybuty, nie zawsze muszą wyznaczać ruch optymalny. Możemy sobie wyobrazić aktora, tancerza, mima, którzy dla ekspresji ruchowej i osiągnięcia konkretnego efektu estetycznego i scenicznego wykonali by ruch odbiegający od optymalnego. Ale jeśli robione to świadomie, z możliwością wyboru jest już najwyższym poziomem ruchowej doskonałości. Bo jak mawiał Feldenkrais: tu „niemożliwe staje się możliwe, możliwe staje się łatwe a łatwe staje się eleganckie”

Jacek Paszkowski